Deniz Mahabad
Sanat, dünyayı estetize ederek değiştirme uğraşıdır; birden fazla vakit tarifini bile yapamadığı yaralardan/kırıklıklardan tekrar oluşumun ve yaratımın insan ruhuna dokunmanın en tesirli yoludur. Kimi vakit sesle, ezgiyle, fotoğrafla kimi vakitse taşla, mermerle, ritimle… “Önce ses vardı!” telaffuzuna, sese birincinin şiir eklendi demek yerinde olsa gerek. Birçok şair, edebiyatın kaynağı sayılan “şiir”e tutunarak hayatta derin izler bırakırken; şiir, tarihin gerçekliğini en hoş, en gerçek anlatımın gücünü oluşturmuştur, tıpkı roman, hikaye ve sanatın tüm kolları üzere.
Şiire tutunan diasporada yaşayan ve şiiri bir ömür biçimi haline getirmeyi seçen Canan Aktaş’la son şiir kitabını, şiiri, şiirin dünü, bugünü ve geleceğini konuştuk.
İngiltere’de yaşayan bir şair olan Aktaş, “diasporada şiir” hakkında, “Ben şiirimi büsbütün diaspora şiiri olarak görmüyorum. Ülkeden kopuk, yalnızca Londra’daki hayatıma dair bir tek şiirim yoktur. Benim için diasporanın öğretisi göç ettirilmiş, memleketten baskılar yüzünden kaçmış birçok insanın dramını tabir ediyor. Ahmet Arif’in de şiirinde belirttiği üzere göçmüşlük bir lal olma durumudur. Dilsiz, köksüz bırakır sizi; ilişkin olmadığınız, benliğinizi bulamadığınız bir ortamda yaşamak zorunda bırakır. O yeni toplum içinde her şeyi yine öğrenmeniz gerekir. Hasret, göçmüşlüğün bağrına oturmuş bir taş üzeredir. Hayatınızdaki hiçbir yenilik ve tertip o hasreti geçiremez. Artık hiçbir yere ilişkin hissetmezsiniz zira dönseniz bile değişim olmuştur” dedi.
NEDEN ŞİİR?
Şiir yazma serüvenine üniversite yıllarında başlayan ve ömrünü yurt dışında kuran Aktaş’ın Türkiye’de aldığı ideoloji eğitimi, şiirine farklı bir yol açıyor. 30-35 yıllık yazım yaşamına 3 şiir kitabı ve birkaç yıldır de edebi tenkit denemeleri ve makaleler sığdıran Aktaş, kendini çok üretken bir şair olarak görmediğini belirtti. Aktaş’a nazaran şiir, insan niyetinin hafızasıdır. Şiir, anlaşılma ve anlamlandırmanın ötesinde farklı ruhsal bir alan açmaktadır beşere. Orada kaybolabilir ya da durabiliriz. Şiir yazmasını sağlayan güdü Aktaş için, şiirin farklı bir benlik geliştirmesi ve yeni bir düşünsel belleği açığa çıkarmasıdır.
Aktaş’ın hudutlar ötesinden “Türkiye şiiri”ne baktığında gördükleri şöyle: “Yeni şiirlere baktığımda daha çok kendi acılarına odaklanmış bir şiir ya da yazım görüyorum. Yaratıları ferdi dünyanızla sınırlarsanız o alanı daraltırsınız. Yeni şairlerde bu türlü bir daralma görüyorum bir de imge yığınları ortasında şiirleşememiş birçok sözcük.”
‘TÜRKİYE’DE BEDELLER VE KIYMET YARGILARI ORTASINDA UÇURUM OLUŞTU’
Yaşadığımız periyotta ve Türkiye koşullarında hayatın epey sıkıntı ve yıpratıcı olduğunu aktaran Aktaş, bu şartlarda aidiyet ve kimlik bütünlüğünü güçlü tutmanın şiirsel karşılığını felsefeci tarafıyla yanıtladı: “Felsefede ‘değerler’ insanın bir biçimde var olmasını ve varlığını gerçekleştirmesini sağlayan, nereye giderseniz gidin değişmeyen kavramlardır. Mesela bir insan dürüstse her yerde, her şartta dürüsttür. Bence Türkiye’de bedeller ve bedel yargıları ortasında uçurum oluştu. Kimlik size hayat boyunca yapışan, sizi siz yapan olguların tamamıdır. Siz bedellerinizi o bozulmuş kıymet yargıları üstünden anlatırsanız ya da o denli yaşarsanız, bu sizin yarattığınız her şeyi değersizleştirir. Birebir formda sizin şiirinizi ya da yazımınızı kıymetli kılansa onun kıymet yargıları üstünden kıymetlendirilmesi değildir, onu öbür bir bedel sistemi içinde görmek ve oradan bakmak gerekir. Mesela Hacı Lokman Birlik’in vefatına, cesedinin TOMA’nın ardında sürüklenmesine, şair olarak baktığımda o meyyit vücut üstünden bile ötekileştirilmeyi, nefret ve kinin nasıl oluşturulduğunu münasebetiyle faşizmin ne kadar derinleştiğini görebiliyorum. Bir ağacın gövdesine kinle bir ok saplasanız bütün yaprakları kıvrılır.”
‘HER BASKICI SİSTEM, ALTERNAF BİR EDEBİYAT DOĞURUR’
Türkiye şiiri bilhassa Batı şiiriyle yakın alakalar kurduğu periyotta edebiyat için kurucu bir tıp olma özelliği taşıyordu. Güçlü yerlilik tezinin gözlemlendiği günümüzde ise şiir, kurucu tıp olma argümanını yitirmiş üzere görünüyor. Aktaş, yeni devir Türkiye şiiri için şöyle konuştu: “Ben şiirin, içinde bulunduğu toplumun bir yansıması olduğunu ve o bellekle yazıldığını düşünüyorum. Her baskıcı sistem, alternatif bir edebiyat doğurur; bu da dünya akımlarından etkilenen, kendisine bir çıkış arayan bir edebiyat çeşidi yaratır ki Türkiye’de tahminen bunun yansıması 1940’larda başlayan Garip akımı ve onu takip eden İkinci Yeniler’dir. Batılılaşma yüzünden Doğu’ya sırtını dönmüş bir şiir yavan, sessiz ve ritimsizdir. Bizim masallarımız, lisanımız, hikayeleriniz, acılarımız Batı’ya mahsus değildir. Şiire ses veren kök, Ortadoğu’ya mahsus bir coğrafyanın sesidir. Batılılaşacağız diye birçok doğulu müellifin yapıtı çevrilmemiş yahut bir köşeye atılmıştır. Bu, Batı’ya yüzümüzü dönmeyelim demek de değildir.”
Aktaş, yeni devir Türkiye şiirine baktığında, gördüğü en kıymetli gelişmenin bir etraf tarafından felsefi şiir üstüne düşünülüp yazılması ve bu türlü bir akım imkanının tartışılması olduğunu belirtti. Şair, köklerini Doğu’da bulmuş, kendi topraklarında arayan ve onu tarihî seyahatle harmanlamış şiirleri sevdiğini söz etti. Yeni devirde çok okunanlara baktığında, Birhan Keskin üzere kendi içinde seyahate çıkmış insan anlatımlarıyla tekleştirilmiş, kendini diğer bir yerde gören bir şiir akımı olduğunu söyleyen Aktaş, artık yapay zekâlara roman yazdırıldığı bir periyotta de bu türlü akımların ya da muhakkak bir çerçeve ve niyet sisteminin etrafında birleşmenin güç olduğunu düşündüğünü aktardı.
Suret Defteri, Canan Aktaş, 142 syf., Klaros Yayınları, 2021. ‘YAŞADIĞINIZ COĞRAFYADAKİ OLAYLAR ŞİİRLERİME BİR TEMEL OLUŞTURUYOR’
Canan Aktaş’ın şiirlerinde sık sık kullandığı imgeler var. Bu imgelerin beslendiği kaynaklar, vakit içinde objelerle kurduğu münasebete dayanıyor. Bir devir, kişi yahut olay, objeler aracılığıyla lisana geliyor şairin şiirinde. Bunun yanında bulunduğu toplumsal, siyasi, psiko-sosyal altyapı da şiirini belirleyen öteki dinamikler olarak karşımıza çıkıyor: “Bizim tarihî olarak bir orta nesil olduğumuzu düşünüyorum: Kablolu telefondan, pikaptan, cep telefonuna dünyadaki bütün değişimlerin orta nesliyiz biz. Birebir vakitte sosyalist ve kapitalist akımlardan küresel krize kadar dünya nizamındaki değişimleri de izledik. Okuduklarınız ve yaşadığınız coğrafyadaki çeşitli olaylar -açlık grevleri, faili meçhuller, 12 Eylül, göçmenlik, mültecilik, ırkçılık gibi- şiirlerime bir temel oluşturuyor.”
Şiirlerindeki imgelere örnek verecek olursak Aktaş, mesela “pamuk”un yumuşaklığı ve saflığıyla anneyi temsil ettiğini belirtiyor. Erzakların konduğu “tel dolap” ailenin birliği, bütünlüğüdür. “Kambur” biriktirip sırtımızda taşıdığımız suçluluk yükü ve anlaşılmayan emeği, “zamansız asker” bir niyet ve pahası her şartta savunup kollayan insanları tabir ediyor.
“Islanmış kaputunun içinde
zamanı bekleyen vakitsiz askerler”
“Cam” bize batan, Oğuz Atay’ın da anlattığı üzere sallandıkça başımızın içinde, beynimizde patlamalara neden olan, tıpkı vakitte konuşsak sözleri kanatan ve bizi sıkıştıran fikirlere işaret ediyor Aktaş’ın şiirinde.
Kişiler ise başlı başına bir pahalar dünyası Aktaş için: “Boby Sands, Che ve Camilo’yu anlattığım şiirler dünyada devrimci direnişin nerede olursa olsun değişmediğine ait ibareler taşır ve boğazımda küçük kırmızı kalemdir onlara duyduğum borç. Beşerler için barışı anlatırken ben de yeni bir dünya nizamı için yazan ozanlardan biri olayım isterim.”
‘BİR NEDENSELLİK İÇİNDE DÜNYAYI KURMAYA ÇALIŞIYORUM’
Aktaş’ın şiirinin art planında güçlü tarihi dokular olduğu üzere, doğduğu ülkenin sosyolojik anatomilerine de sıkça rastlarız. Aktaş, şiirinin tarih ve geçmişle kurduğu ilişki/diyalog üzerine, “Geçmişi ve olanı başınızda anlamlandıramasanız köksüz kalır şiirleriniz. Hani Kant der ya ‘Bana bir neden verin, bütün dünyayı onun üstüne kurayım.’ Ben de bir nedensellik içinde dünyayı kurmaya çalışıyorum” dedi.
Yapısal ve tematik manada kitaplarına baktığımızda kitaplar ortasında birtakım farklılıklar göze çarpıyor. Aktaş, kitaplarının tematiğini şöyle kıymetlendirdi: “İlk şiir kitabım ‘Tenimde Kırlangıç Uykusu’, memleketten kopuş, sevgiyi tanıma ve diğer bir ülkede ömrün sürdürülebilirliğini anlatan şiirlerdi. İkinci kitabım ‘Bize İlişkin Olmayan Zamanlar’, değişen dünyanın içinde insanın farklı bir benlikle durma halleri ve içinde olmak istemediği dünyayla savaşının açtığı yaralarla o vakte ilişkin olmama hissinden yola çıkan şiirlerdi. Son kitabım ‘Suret Defteri’ ise hayatta karşılaştığım kaybolmuş kahramanların tahminen hiç tesiri ve yeri olmadığı düşünülse bile hayata ne kattıklarını sorgulayan şiirler. Birinci iki şiir kitabımın daha soyut ve felsefi sorgulamalar olduğunu düşünüyorum. ‘Suret Defteri’nde ise hikâyesel anlatımdan yola çıkarak felsefi bir sorgulama, bir nedenden hareketle şiiri onun üstüne kurmayı istedim genelde.”
Aktaş, “Neden yazılır?” sorusuna, Tezer Özlü’nün “Dünya acılı bir yer olduğu için, yeryüzüne dayanabilmek için” yanıtından hareketle, “Ben anı ve vaktin bize kattığı o ufak izleri yakalamak için yazıyorum” diye cevap verdi. Şiirin işleniş biçimi müelliften muharrire farklılık gösteren derinlik ideoloji ile hemhal olmasının nedenlerinden biridir. Aktaş, diasporada bulunma sürecinin şiirine katkılarını şöyle özetledi: “Diasporada yaşamak dünyaya yakınlaştırdı beni diye düşünüyorum. Birçok ülke ve kentte müzeleri, sanat galerilerini gezdim. Çeşitli kültürleri yerinde görme bahtım oldu. Sürgün yazarlarla tanışma fırsatını buldum. Londra edebiyat, sanat, tiyatro, stantlar, sinema üzere aktifliklerin çok ağır olduğu bir kent. Rahatlıkla sevdiğiniz sanatsal aktiflikleri takip edebiliyorsunuz. Sanatın her alanıyla ilgili sayılabilirim, politik bir etraf içinde farklı niyetlerle karşılaştım. Şair ve müelliflerden oluşan kümeler içinde yer aldım. Tüm bunlar sizi ve şiirinizi besleyen bir şeyler.”
TEZER ÖZLÜ, SADIK HİDAYET, KAFKA, CALVINO, GALIANO….
Aktaş’ın başucu muharrir ve şairlerini de sorduk: Turgut Uyar, Anna Ahmedova, Ece Ayhan, Ahmed Arif, Silvia Plath, Cahit Külebi, Behçet Necatigil, Tezer Özlü, Elias Canetti, Sadık Hidayet, Kafka, Füruğ Ferruhzad, Asaf Halet Çelebi, Tahsin Yücel, Bilge Karasu, Sema Kaygusuz, Sabahattin Ali, Yusuf Atılgan, Marquez, Calvino, Galiano…
Aktaş, şiirin beşere kattıklarını ve yarattığı mana dünyası hakkında şöyle konuştu:
“Şiir size sonsuz bir varoluş alanı açar. O sonsuzlukta kaybolabilirsiniz, durabilirsiniz ya da sürüklenebilirsiniz. Yerden ve vakitten soyutlanabilirsiniz. Anlatımdaki derinlik, kolaylık, kullanılan düşünsel cihan sizin yarattığınız kadardır ve gerçeklikle birebir ahenk sağlayabilir ya da hiç alakası olmayabilir. Bu okuyucu kadar şairi de özgürleştiren bir alan sağlar. İmgeler tabir ettikleri sözcüklerle birebir eşleşmez. Mesela benim için ‘pamuk’ imgesi annedir. Yumuşaklığı, her şeyi silmeyi, güzelleşmeyi, dokunduğu fark edilmeyen lakin varlığı daima üstünde olan bir eli söz eder.”
‘ŞİİR BİR PERSONELLİK İŞİDİR’
Şiiri oluşturma sürecinin şair için meşakkatli bir seyahati andırdığını belirten Aktaş, “Ben başımda şekillenen bir niyetten yola çıkarak yazıyorum. Şiir bir personellik işidir. Üstünde çalışmayı ister o kanıyı destekleyen kitaplar okurum ya da okuduğum kitaplar yaşadığım olaylar, değerlendirmeler bir şiir oluşmasını sağlar. Yazdığım o denli kalmaz; üstünde çalışırım. İdeoloji sizi çok taraflı düşünmeye itiyor. Şiirse anlatımı çok taraflı düşündüren bir yazı formu. Bazen yazdığınız iki üç söz o denli bir mana tabir ediyor ki tamamlanmış bir tat bırakıyor. Kitapların fotoğraf stantları üzere bütün bir kanıyı anlatması, bir tema etrafında birikmesinden yanayım. Fotoğraf stantlarında genelde salona girdiğinizde daima tıpkı fotoğrafın kesimlerini görürsünüz. Şairin de bir kitapta topladığı her şiir o kurmaca dünyanın kesimleri üzeredir. Mesela Zerdüştiliğin hayatla kontağını bugün ne manaya gelir? Bizim dünyamızda ona bakarım bir şiir oluştururken, okuduklarımdan notlar çıkarırım. Aklımda kalan fikirle başımda kurguladığım o kanıya dair bir lisan, anlatım oluşur yazarken” tabirlerini kullandı.
Zerdüştiliğin “Evrende yapılan hiçbir güzellik kaybolmaz, uygunluk defterine yazılır” ve “Hayat süreklidir” öğretisini dizelerine şöyle döküyor şair:
“Ahura Mazda söyleyecek iyiliği
hayat kitabına yazılsın diye
dünyanın yeterliliklerine katılan her yeterlilik üzere büyüyecek merhamet
mesela annenin sesi cihanda kaybolmayacak
sana çarpacak bir gün”
Aktaş’ın yeni bir evrak çalışması var. Yazmaya devam ettiği çeşitli usullerde yazılmış (haukiler, üçlü okunan şiirler, düzyazı şiirleri vs.) şiirlerin bir ortaya toplandığı, sevmek kavramının farklı farklı anlatıldığı bir belge üstüne çalıştığını bildiriyor bize. “Kendimi olgun hissetmediğim, hâlâ üstüne çalıştığım, acemi olduğum bir alanda yazmayı denediğim. Bakalım ne çıkacak ben de bilmiyorum” dediği bir de hikaye denemeleri var.
‘ŞİİRİMDE ACILAR İÇİNDE BIRAKILAN İNSANLARI ANLATMAK ZORUNDA HİSSEDİYORUM’
Aktaş son olarak şöyle konuştu:
“Benim üzere diasporada yaşayanlar ülkeden kopuk olduğu için Türkiye’deki mecmualarda şiir ve metinleri yayınlatma bahtımız azalıyor. Ben şiirimde acılar içinde bırakılan insanları anlatmak ya da 80’lerde kitapların niçin yasaklanıp gömüldüğünü sorgulamak zorunda hissediyorum kendimi. Mamak’ta açlık grevi yapan ağabeyimle annemin yaralarını anlatmak zorundayım bir şair olarak. Azapta ya da toplu katliamlarda sizi koruyamayan bir sistemle nasıl başa çıkacağımı bilemesem de onu kendimce dillendiririm şiirimde.”